Risk Haritası - Mikro Ayrıştırma Algoritması

[Kaan SAKA]

Risk Haritası - Mikro Ayrıştırma Algoritması

İşletmede makro ayrıştırma yapıldıktan sonra, daha zor bir aşama olan mikro ayrıştırmaya geçilmelidir. Mikro ayrıştırma yapılırken, bilgi bankalarına ihtiyaç vardır. Bu bankaların oluşturulması hem tecrübe gerektirir hemde yoğun çalışmaya ihtiyaç vardır.
“Bu aşamada mikro ayrıştırma algoritmanın yanlış uygulanması, bir sonraki aşamaların başarısını azaltıcaktır.”


Oluşturulacak bilgi bankaları ;

• Yapı malzemesi bilgi bankası,
• Ekipman özellikli bilgi bankası,
• Materyal özellikli bilgi bankası,
• Proses ünitesi özellikli bilgi bankası,
• Kaza senaryoları bilgi bankası

Oluşturulacak algoritmalar;

• Ekipman gözetleme algoritması,
• Ekipman davranış algoritması,
• Kaza Senaryosu sonuç algoritmasıdır.

Şekil-25 Bilgi Bankası Veri Kullanımı Ve Veri Elde Etme Aşamaları

4.2.2.1. Yapı Malzemesi Ve/Veya Elemanı Yanıcılık Sınıflaması
Mikro ayrıştırma algoritması uygularken, işletme içerisindeki yapı malzemeleri ve/veya elemanlarının yanıcılık ve dayanıklılık sınıfları ve yangın sınıfı belirlenmeli, bu bilgiler ışığında yangın alarm ve tatbikatı, acil eylem planı üretilmeli ve yangın ekibinin eğitimi bu bilgiler doğrultusunda yapılmalıdır. Yangın türü, yangının yanmakta olan maddeye göre çeşididir ve dört sınıfa ayrılır (Binaların Yangından Korunması Hakkında Yönetmelik);

• A sınıfı yangınlar, yanıcı katı maddeler yangınıdır. Odun, kömür, kağıt, ot, dokümanlar, plastikler gibi madde yangınları bu sınıfa girer.
• B sınıfı yangınlar, yanıcı sıvı maddeler yangınıdır. Benzin, benzol, makine yağları, laklar, yağlı boyalar, katran, asfalt gibi madde yangınları bu sınıfa girer.
• C sınıfı yangınlar, yanıcı gaz maddeler yangınıdır. Metan, propan, bütan, sıvılaştırılmış petrol gazı (SPG), asetilen, havagazı, hidrojen gibi gaz yangınları bu sınıfa girer.
• D sınıfı yangınlar, lityum, sodyum, potasyum, alüminyum, magnezyum gibi yanabilen hafif ve aktif metallerle, radyoaktif maddeler yangınıdır.

Bina veya bir bölümünün tehlike sınıfı, binanın özelliklerine ve binada yürütülen işlem ve operasyonların niteliğine bağlı olarak saptanır. Eğer bir binanın çeşitli bölümlerinde değişik tehlike sınıflarına sahip maddeler bulunuyorsa en yüksek tehlike sınıflandırmasına göre uygulama yapılır.
İşyerindeki patlayıcı ortam oluşturabilecek yerler aşağıda belirtilen koşullara göre sınıflandırılmalıdır (26.11.2003 tarih ve 25328 sayı ile Resmi Gazetede yayınlanan Patlayıcı Ortamların Tehlikelerinden Çalışanların Korunması Hakkında Yönetmelik)
Patlayıcı Ortam Oluşabilecek Yerler:

TEHLİKELİ; özel önlem alınmasını gerektirecek miktarda patlayıcı karışım oluşabilecek yerler,
TEHLİKESİZ; özel önlem alınmasını gerektirecek miktarda patlayıcı karışım oluşması ihtimali bulunmayan yerler olarak sınıflandırılmıştır.​

Tehlikeli yerlerin sınıflandırılması
Bölge 0; Gaz, buhar ve sis halindeki parlayıcı maddelerin hava ile karışımından oluşan patlayıcı ortamın sürekli olarak veya uzun süre ya da sık sık oluştuğu yerler.
Bölge 1; Gaz, buhar ve sis halindeki parlayıcı maddelerin hava ile karışımından oluşan patlayıcı ortamın normal çalışma koşullarında ara sıra meydana gelme ihtimali olan yerler.
Bölge 2; Gaz, buhar ve sis halindeki parlayıcı maddelerin hava ile karışarak normal çalışma koşullarında patlayıcı ortam oluşturma ihtimali olmayan yerler ya da böyle bir ihtimal olsa bile patlayıcı ortamın çok kısa bir süre için kalıcı olduğu yerler.
Bölge 20; Havada bulut halinde bulunan yanıcı tozların, sürekli olarak veya uzun süreli ya da sık sık patlayıcı ortam oluşabilecek yerler.
Bölge 21; Normal çalışma koşullarında, havada bulut halinde bulunan yanıcı tozların ara sıra patlayıcı ortam oluşturabileceği yerler.
Bölge 22; Normal çalışma koşullarında, havada bulut halinde yanıcı tozların patlayıcı ortam oluşturma ihtimali bulunmayan ancak böyle bir ihtimal olsa bile bunun yalnızca çok kısa bir süre için geçerli olduğu yerler olarak sınıflandırılmıştır.
Bu sınıflandırmalara Göre Kullanılacak Ekipmanların Sınıfları;
Patlayıcı ortam oluşabilecek tüm yerlerdeki ekipman ve koruyucu sistemler, Muhtemel Patlayıcı Ortamda Kullanılan Teçhizat ve Koruyucu Sistemlerle İlgili Yönetmelikte belirtilen kategorilere göre seçilecektir.
Bölge 0 veya Bölge 20 : Kategori 1 ekipman,
Bölge 1 veya Bölge 21 : Kategori 1 veya 2 ekipman,
Bölge 2 veya Bölge 22 : Kategori 1, 2 veya 3 ekipman.

Kaynak : İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ, YÖNETİM SİSTEMLERİ VE RİSK DEĞERLENDİRME METODOLOJİLERİ - Özlem KILIÇ

 

[Kaan SAKA]

4.2.2.2. Ekipman Özellikli Bilgi Bankası:

Ekipman özellikli bilgi bankası hazırlanırken, mikro ayrıştırma algoritmasına göre ayrıştırılan bölümler içerisinde kalan tüm ekipmanların ayrıntılı olarak listelemesi yapılır. Bu listeleme yapılırken her bölüm içinde kalan ekipmanların yani makinaların, tezgahların, boru hattlarının, valflerin, pompaların, el aletlerinin vb. dökümü yapıldığı gibi bu ekipmanlar ile ilgili detay bilgilerde toplanır.

Ekipman özellikli bilgi bankası oluşturulduktan sonra, işletmedeki tüm ekipmanlarla ilgili operasyon koşulları, kaza ve tamir geçmişleri, akış hızı, güvenlik korunma durumu ve ortalama yaş bilgileri ekipman izleme algoritması tablosuna işlenir ve böylece işletmedeki tüm ekipmanların izlenmesi sağlanmış olur.

Şekil-26 Ekipman İzleme Algoritması
Ekipman İzleme algoritması hazırlandıktan sonra Tablo-8 ‘de verilmiş olan Ekipman Davranış Analiz Tablosu kullanılarak, analizi yapılan ekipmandaki hatalar ve etkiler değerlendirilir.

Tablo-8 Ekipman Davranış Analiz Tablosu


Kaynak : İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ, YÖNETİM SİSTEMLERİ VE RİSK DEĞERLENDİRME METODOLOJİLERİ - Özlem KILIÇ

 

[Kaan SAKA]

4.2.2.3. Proses Ünitesi Bilgi Bankası:
Kimyasal proses ünitesi bilgi bankası hazırlanması aşamasında her bir üniteki prosesin tanımı yapılır ve proses ünitesi daha iyi analiz yapılabilmesi amacıyla ayrıştırılır. Bu ayrıştırma esnasında proses ünitesi için tehlike derecelendirme yapılması esastır.

Şekil-27 Kimyasal Proses Ünitesi ayrıştırılması
Proses Ünitesi Tehlike Derecelendirme
Proses ünitesi için “Tehlike Derecelendirme” yapılması amacıyla kullanılan birçok yöntem vardır. Tehlike Derecelendirme sistemi, bir endüstri kompleksi içindeki fabrikaya ait birbirinden ayrı elementlerin sınıflandırılmasının nasıl yapıldığını göstermektedir. Bu yöntem Dow Chemical Company firmasınca geliştirilmiştir, ancak bu yöntemin daha basitleştirilmiş birçok versiyonları da mevcuttur. Aşağıda verilmiş olan çalışma, Hızlı derecelendirme sisteminin (Rapid Ranking Method for the Classification of Unıts), bir endüstri kompleksi içindeki fabrikaya ait birbirinden ayrı elementlerin sınıflandırılmasında nasıl kullanıldığını göstermektedir. Bu yöntem, Dow Chemical Company firmasınca geliştirilen yöntemin daha basitleştirilmiş bir versiyonudur. Bu hızlı derecelendirme yönetime ilave olarak, daha başka yöntemler de mevcuttur. Genel olarak, yöntem ne kadar karmaşık ve kompleks ise tehlikenin göstergesine ait sonuçlar o kadar güvenilir olmaktadır. Bu çalışma “Kestirilebilen tehlikelerin tanımlanması ve bunların kontrol altına alınmasına yönelik koruyucu hazırlıklar” adlı operasyonel güvenlik rapor’dan (Hollanda, Çalışma Genel Direktörlüğü, Çalışma Teftişi) derlenmiştir.
1. Tesis alt-bölümleri
Tehlike indeksi yapmadan önce, söz konusu tesis mantıksal, birbirinden bağımsız alt elementlere veya unitelere ayrılmalıdır. Genellikle, bir ünite, mantıksal olarak içerisinde cereyan eden prosesin doğası (mizacı) dikkate alınarak nitelendirilir. Bazı durumlarda, ünite diğer elemetlerden boşluklar veya koruyucu duvarlarla ayrılan fabrika elementlerini de içerebilir.
Bir fabrika elementi; bir cihaz, bir enstrüman, bir bölüm veya spesifik bir tehlikeye yol açabilen bir sistem olabilir.
Mantıksal ve birbirinden bağımsız unitelere bir kaç örnek şunlardır:


- besleme bölümü,
- ısıtma/soğutma bölümü,
- reaksiyon bölümü,
- sıkıştırma bölümü,
- distilasyon bölümü,
- yıkama bölümü,
- toplama sistemi,
- filtrasyon (filtreleme) bölümü, - tampon tanklar,
- prill kulesi,
- yıkım bölümü,
- alev bacası sistemi,
- blow-down (üfleme söndürme) sistemi,
- geri kazanma (toparlanma) bölümü,
- ani soğutma bölümü, vs.
Depolama tesisleri söz konusu olduğunda, her bir tank, bunker veya silo ayrı bir ünite şeklinde değerlendirilmelidir.
Tehlikeli maddelerin torba, şişe, varil gibi paketleme unitelerinde muhafaza edilmesinde, bir lokasyonda depolanan paketleme unitelerinin tamamı bir fabrika elemanı olarak mütalaa edilir.

Şekil -28 Proses Ünitesi Bilgi Bankası
2. Yangın ve patlama indeksi f ve toksitite indeksi t’nin belirlenmesi
Dow Chemical Company firması (A.B.D.) tarafından geliştirilen ve yangın ve patlama indeksini belirlemekte kullanılan yönteme benzer şekilde, yanıcı veya toksik maddeler ihtiva eden her bir fabrika elementi için patlama indeksi F ve toksitite indeksi T saptanabilir.
Yangın ve patlama indeksi F aşağıdaki formülden hesaplanır.

F = MF x (1 + GPHtot) x (1 + SPHtot),​

Burada,
MF = Malzeme Sabiti = Mevcut tehlikeli maddenin potansiyel enerjisini gösteren bir değerdir. (Milli Yangın Koruma Kurumu, (NFPA) verilerinden elde edilir)
GPHtot = Genel proses tehlikeleri = Prosesin içinde bulunan tehlikeleri belirten bir değer (prosesin doğasından ve karakteristik özelliklerinden kaynaklanır.)
SPHtot = Özel proses tehlikeleri = Spesifik tesislerden kaynaklanan tehlikeleri belirten bir değer. (prosesin durumu, tesisin boyutu ve doğası)
Toksitite indeksi T aşağıdaki formülden hesaplanır.
Th + Ts
T = ---------------- ( 1 + GPHtot + SPHtot )
100
Burada,
Th = Toksitite faktörü (NFPA verilerinden elde edilir)
Ts = MAC değeri
GPHtot ve SPHtot : Yangın ve patlama indeksinin hesaplanmasında kullanılan değerlerle aynı
Bir fabrika elementinde birden fazla maddenin bulunması halinde, her madde için yangın ve patlama indeksi F ve zehirleme indeksi T’nin hesaplanması gerekir.
Fabrika elementinin tehlike sınıfının belirlenmesinde, bulunan T ve F değerlerinin en büyüğü kullanılır.
Konsantrasyonu %5’den daha az olan maddeler burada dikkate alınmazlar (sıvı ve katılar için ağırlık yüzdesi, gazlar için hacim yüzdesi).
Toksitite faktörü, NFPA’nın etiketleme sınıflama kodundan bulunur. NFPA kodunda, materyallere sağlık açısından tehlikeyi belirten 0’dan 4’e kadar değişen sayılar verilmiştir. NFPA’nın referansından alınan kimyasal madde sağlık numarası Tablo-9 kullanılarak “Toksitite Faktörüne” dönüştürülür.

Tablo-9 NFPA Tehlike ve Toksitite Faktörü Arasındaki İlişki
İlave olarak; Toksitite Faktörü tehlikeli maddelerin MAC değerleri için aşağıda Tablo-10‘da verilen penaltıların bulunması ile düzeltilir.

Tablo-10 MAC Değerlerin Penaltı Değeri
3. Malzeme Katsayısı (MF)’nin saptanması
Yangın ve patlama indeksinin hesaplanmasında başlangıç noktası malzeme katsayısıdır. Bu katsayı, mevcut en tehlikeli maddenin veya maddelerin karışımının potansiyel enerjisidir. Malzeme katsayısı 0 ila 40 arasında bir sayı ile gösterilir ve değer yükseldikçe daha büyük enerjiye işaret eder.
Malzeme katsayısı, kimyasal maddenin kararsızlık ve su reaktivitesi karakteristiklerinden kaynaklanan sadece iki özellik kullanılarak tayin edilir. Yanıcılık ve reaktivite.
Malzeme katsayıları, fabrika elementinde bulunan tüm tehlikeli maddeler için ayrı ayrı tespit edilmelidir.
Malzeme katsayısı NFPA literatüründe belirtilen yanıcılık ve reaktivite sayısal değerleri kullanılarak elde edilebilir.
Örneğin, yanıcılık değeri 4, reaktivitesi 3 olan etilen oksitin malzeme katsayısı 29’dur. Benzer şekilde, yanıcılık değeri 2, reaktivitesi yine 2 olan butil akrilit için malzeme katsayısının 24 olduğu görülmektedir.
Nh : Sağlık Tehlike Sınıflaması
Nf : Yanıcı Tehlike Sınıflaması
Nr : Reaktiflik Tehlike Sınıflaması
Hcv ya da parlama noktası yanıcılık Nf yerine kullanılabilir. Hcv değeri, yanma ısısı, kJ/mol, ile 300K (27 0C)’deki bar cinsinden buhar basıncı değerinin çarpılması ile bulunur. Kaynama noktası 300K altındaki malzemeler için, buhar basıncı için 1 alınır. Nr için, adyabatik bozunma ısısı Td kullanılır.
Örneğin, propilen oksit aşağıdaki temel özelliklere sahiptir:

- parlama noktası -20 0C’nin altındadır,
- yanma ısısı 30.703 kJ/g,
- mol. Ağırlığı 58,
- dolayısıyla yanma ısısı 30.703 x 58 = 1780.78 kJ/mol
- buhar basıncı 0.745 bar (270 C)
- bozunma ısısı 675 0C​

Parlama noktası -20 0C’nin altında ise, yanıcılık tehlike değeri 4’dür. Bu Hcv’nin hesaplanmasıyla kontrol edilebilir.
Hcv = 1780.78 x 0.745 = ca. 1326 kj. bar/mol.
Hcv değeri 1326 ise, yanılıcılık için tehlike değeri olarak 4 bulunur.
Adyabatik bozunma ısı derecesi
Td = 675 + 273 = 948 K.
Bu, reaktivite için tehlike değeri 2’yi gösterir. Tablo-11 dikkate alındığında, propilen oksit için Malzeme Katsayısı olarak 24 okunur.

Tablo-11 Malzeme Katsayısı Belirleme Matrisi
4. Genel proses tehlikelerinin belirlenmesi
4.1. Isıveren reaksiyonlar
4.1.1. Penaltı 0.20 gerektiren durumlar
- Yanma = Katı, sıvı veya gaz halindeki yakıtın hava ile ocakta yanmasıdır.
4.1.2. Aşağıdaki reaksiyonlar 0.30 penaltı gerektirir.
a) Hidrojenleme = ikili veya üçlü bağ’ın her iki tarafına da hidrojen ilavesi; Burada tehlike yüksek basınç altında ve nispeten yüksek ısıda hidrojen kullanımıdır.
b) Hidroliz = Bir bileşiğin su ile reaksiyonudur, sülfirik veya fosforik asitlerin oksitlerden üretimi gibi.
c) Alkilleme = Muhtelif organik bileşikler elde etmek üzere, bileşiklere bir alkali grubun ilavesi
d) İzomerleştirme = Bir organik molekülde atomların yeniden düzenlenmesi, örneğin düz zincirden dallı moleküle değişim, çift bağların yer değiştirmesi vs. tehlikeler, bulunan kimyasalların dengesine ve reaktivitesine bağlı olarak değişir ve bazı durumlarda 0.50 penaltı gerektirir.
e) Sülfolama = SO3H kökünün H2SO4 ile reaksiyonu yardımıyla bir organik molekül içine yerleştirilmesi
f) Nötürleştirme = Tuz ve su oluşturmak üzere, bir baz ile asidin reaksiyonu
4.1.3. Aşağıdaki reaksiyonlar 0.50 penaltı gerektirir.
a) Esterifikasyon : Bir asid ve alkol veya doymamış hidrokarbon arasındaki reaksiyondur. Asidin yüksek oranda reaktif olduğu veya reaktif maddelerin dengesiz olduğu durumlar (0.75 ila 1.25 arasında penaltı) hariç orta dereceli tehlike demektir.
b) Oksidasyon : Oksijenin bir başka madde ile kombinasyonu. Reaksiyon kontrollü, ve yanma durumunda olduğu gibi, CO2 ve H2O açığa çıkmaz. Kloratlar, nitrik asit, hipoklorik asitler ve tuzlar gibi kuvvetli oksitleme araçları kullanıldığı durumlarda penaltı durumunu 1.00’e arttırınız.
c) Polimerleştirme = Moleküllerin zincir veya diğer bağlar oluşturmak üzere birbiriyle bağlanmaları; reaksiyonun kontrol altında tutulabilmesi için ısı tahliye edilmelidir.
d) Yoğunlaştırma = H2O, HCL veya diğer bileşiklerin ayrılması ile iki veya daha fazla organik molekülün birleşmesi
4.1.4. Aşağıdaki reaksiyonlar 1.00 penaltı gerektirir.
- Halojenleme : Florin, klorin, bromin veya iyodin benzeri halojen atomların bir organik moleküle yerleştirilmesi. Bu hem kuvvetli bir ısı yayıcı ve aşındırıcı (korozif) bir prosestir.
4.1.5. Aşağıdaki reaksiyonlar 1.25 penaltı gerektirir.
- Nitrolama : Bir bileşikteki hidrojen atomunun bir nitro grubuyla değiştirilmesi demektir. Çok güçlü ısı yayıcı reaksiyon, muhtemelen patlayıcı yan ürünler doğurur.
Isı kontrolü iyi yapılmalıdır; saflığın bozulmuş olması (katışıklık) daha başka oksidasyona sebep olabilir veya nitrolama ve hızlı ayrışma meydana gelebilir.
4.2. Isıalan reaksiyonlar
Isıalan reaksiyonlar 0.20 penaltı alırlar.
Isıalan reaksiyonlara aşağıdaki örnekler verilebilir:
a) Kalsinasyon : Nem veya diğer uçucu maddelerin giderilmesi amacıyla malzemenin ısıtılması;
b) Elektroliz : Elektrik akımı vasıtasıyla ionların ayrıştırılması; yanıcı veya yüksek derecede reaktif ürünlerin bulunması nedeniyle tehlikelidir.
c) Isıl bozunma veya parçalanma : Büyük moleküllerin yüksek ısı, yüksek basınç veya katalizör yardımıyla termal olarak ayrışması; başka bir yanma prosesiyle katalizörün yeniden oluşması tehlikeli olabilir.
Eğer bir yanma prosesi, kalsinasyon, ısıl bozunma veya parçalanma için enerji kaynağı olarak kullanılıyorsa penaltı iki katına (0.40) yükseltilir.
4.3. Malzemelerin Yükleme-Boşaltma ve Transferi
a) Tehlikeli maddelerin yükleme ve boşaltması, özellikle yol-tankerleri ve gemilerin transfer hatlarının birleştirilmesi veya ayrılmasından kaynaklanan tehlikelerle ilgilidir. Penaltı: 0.5
b) Tehlikeli maddelerin varil, silindir ve nakil tankları ve benzeri ortamlarda (tank depolaması hariç) atelye veya avluda depolanması,
- Proses (depolama) ısıları, atmosferik kaynama noktasının altında olan maddeler için penaltı : 0.30
- Proses (depolama) ısıları, atmosferik kaynama noktasının üzerinde olan maddeler için penaltı : 0.60
Yükleme – boşaltma esnasındaki muhtemel patlama ve potansiyel yangın tehlikesi dikkate alınarak yukarıda belirtilen penaltılar uygulanır. Malzemenin miktarı burada dikkate alınmaz (malzeme miktarları ile ilgili penaltılar diğer bölümlerde dikkate alınır).
4.4. Bina içindeki proses üniteleri
Bina içine yerleştirilmiş proses üniteleri ve içerisinde tehlikeli maddelerle ilgili süreçlerin işlendiği ve/veya içerisinde tehlikeli maddeler depolanan binalar, doğal havalandırmanın engellenmesi nedeniyle artan bir tehlike potansiyeli ifade eder.
- Parlama noktasının üzerinde, ancak atmosferik kaynama noktasının altında olan parlayıcı sıvılar için : Penaltı 0.30
- Atmosferik kaynama noktasının üzerindeki, parlayıcı sıvılar veya LPG için Penaltı 0.60
4.5. Muhtelif
Varil, torba, çuval ve kutuların tehlikeli maddelerle doldurulması ve paketlenmesi, santrifüj kullanımı, açık düzenekte işlemler, aynı düzenekte birden fazla reaksiyonun cereyan etmesi Penaltı : 0.50
5. Özel Proses Tehlikelerinin Belirlenmesi
5.1. Proses sıcaklığı
a) Proses veya taşıma koşulları parlama noktasının üzerinde sıcaklık gerektiriyorsa, Penaltı: 0.25
b) Proses veya taşıma koşulları atmosferik kaynama sıcaklığının üzerinde sıcaklık gerektiriyorsa, Penaltı: 0.60
c) Madde, örneğin hekzan ve karbon disülfit gibi düşük kendi kendine tutuşma sıcaklığına sahipse ve sıcak buharının tutuşması ihtimali varsa, Penaltı:0.75
5.2. Düşük Basınç
Proses atmosferik basınç yada atmosferik basınca yakın bir basınçta işliyorsa penaltı gerektirmez, sistemden hava sızıntısı olması tehlike yaratmaz. (Örneğin; glikolün vacumlu distilasyonu)
a) Sistemden hava çıkışının bir tehlike yaratma durumu varsa, (Örneğin; sıcak materyallerin taşınması, tehlikeli materyal içermesi) penaltı: 0.50
b) Hidrojenin toplanacağı bir sistem, Penaltı: 0.50
c) 0.67 bar’dan az basınç gerektiren vakumlu distilasyon, penaltı: 0.75
5.3. Yanıcılık Seviyelerinde Operasyon
a) Eğer ortama yayılan buharda gaz-hava karışımı yanıcılık seviyesine yakınsa, tankların dışında yanıcı materyalin depolanması, penaltı:0.50
b) Yanıcılık limitlerine yakın proses çalışma koşulları yada ortamda patlama limitine yakın gaz birikmesini engellemek için havalandırma gerektiren durumlar, penaltı: 0.75
c) Yanıcılık limitlerinde normal çalışma koşulu (Örnek; etilen distilasyonu ve depolanması), penaltı:1.00
5.4. Çalışma Basıncı
Atmosferik basınç üzerindeki çalışma basıncı penaltı gerektir. Penaltı yanıcı ve parlayıcı maddeler için Y aşağıdaki formülden hesaplanır, burada P tahliye vanasının ayarlandığı mutlak basınçtır ve bar cinsinden ifade edilir.
Y= 0.435 log P
a) Yüksek yoğunluktaki materyaller mesela; asfalt, katran, zift, ağır yağlar gibi, penaltı;0.7
b) Basınçlı gazlar, penaltı: 1.2
c) Basınçla sıvılaştırılmış yanıcı gazlar, penaltı: 1.3
5.6. Düşük Sıcaklık
a) 00C ila -300C arasında işleyen prosesler, penaltı:0.30
b) -300C’nin altında işleyen prosesler, penaltı:0.50
5.7. Korozyon ve Erozyon Nedeniyle Malzeme Kaybı
a)Korozyon hızı 0.5 mm/yıl’dan az ise; penaltı:0.10
b) Korozyon hızı 0.5 mm/yıl’ın üzerinde, 1mm/yıl’dan düşük ise; penaltı:0.20
c) Korozyon hızı 1mm/yıl üzerinde ise; 0.50
5.8. Bağlantı Yerlerinden Sızıntı ve Paketleme
a) Pompadan ve malzeme yüzeyinden minor oranda bir sızma, penaltı:0.10
b) Pompa ve flanş bağlantı noktalarındaki problerden kaynaklanan sızıntı, penaltı:0.20
c) Prosesteki sıvılardan, aşındırıcı kirden oluşan sürekli sızma problemleri; penaltı:0.40
d) Prosesteki uzama noktaları, gözleme deliklerinden sızıntı, penaltı:1.5
6. Tehlike Sınıflaması
Tablo-12 ‘de gösterilen kritere göre F ve/veya T indislerini mukayese ederek kıyaslayarak söz konusu ünite bu amaç için kurulan üç kategoriden birine konulur. Kategori I en düşük tehlike potansiyeli taşıyan fabrika elemanlarının kategorisi ve kategori III ise en yüksek tehlike potansiyeli taşıyan fabrika elemanlarının kategorisidir.

Tablo-12 Fabrika Elementleri Kategorileri.
Bazı durumlarda, yangın ve patlama indeksi ile toksitite indeksi için ayrı ayrı kategoriler bulunur, bu durumda en yüksek olan seçilir.

 

[Kaan SAKA]

4.2.2.4& Materyal Özellikli Bilgi Bankası

Materyal özellikli bili bankasının oluşturulması için, tehlikeli maddelerin Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarının (MSDS) oluşturulması yada tedarikçi firmalardan elde edilmesi gereklidir.

Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarının Hazırlanması (MSDS)
Oluşturulacak risk haritası için mutlaka işletmede/işyerinde kullanılan tüm kimyasalların MSDS’lerinin elde edilmesi ve türkçeye çevrilerek, 91/155/EC ve 11.03.2002 tarih ve 24692 sayılı Resmi Gazetede yayınlanan Güvenlik Bilgi Formu Hazırlama Usul ve Esasları Tebliği 'ne uygun olarak hazırlanmalıdır. Örnek hazırlanmış bir Malzeme Güvenlik Bilgi Formu (MSDS ) EK-2'de verilmiştir. Malzeme Güvenlik Bilgi Formlarında kullanılan tehlikeli maddelerin Birleşmiş Milletler sınıflandırması, H sayısı (tehlike sınıflandırması), tehlike özellikleri, sembol ve işaretleri ise EK-3‘de verilmiştir. Ek-4’de Malzeme Güvenlik Formlarında kullanılan kısaltmalar, EK-5,6,7,8 ve 9’da ise Avrupa Birliği ülkelerinde tehlikeli maddelerin etiketlemesinde kullanılan risk numaraları, güvenlik numaraları ve güvenlik numaralarına ekli notların listesi ve açıklaması verilmiştir.
Çevre Bakanlığı tarafından yayınlanan 11 Mart 2002 tarih ve 24692 sayılı güvenlik bilgi formlarının düzenlenmesine ilişkin usul ve esaslar tebliği’ne göre hazırlanacak Malzeme Güvenlik Formunda geçen terim ve kavramlar;
Madde : Doğal halde bulunan veya bir üretim sonucu elde edilen, kararlılığını ve yapısını etkilemeden uzaklaştırılabilen çözücüler hariç, üretiminde kararlılığını sağlamak üzere kullanılan katkı maddeleri ile üretim işleminden kaynaklanan safsızlığı ihtiva eden kimyasal element ve bunların bileşiklerini,
Müstahzar : En az iki veya daha çok maddenin karışım veya çözeltilerini,
Tehlikeli Özellik : Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, çok toksik, toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özellikleri,
Tehlikeli Kimyasal : Patlayıcı, oksitleyici, çok kolay alevlenir, kolay alevlenir, alevlenir, çok toksik, toksik, zararlı, aşındırıcı, tahriş edici, alerjik, kanserojen, mutajen, üreme için toksik ve çevre için tehlikeli özelliklerden bir veya bir kaçına sahip madde ve müstahzarları,
Maruz kalma kontrolü : Tehlikeli kimyasallar ile iştigal eden işyerlerinde, kullanımı sırasında çalışanın ve çevrenin tehlikeli kimyasallara maruz kalmasını en aza indirmek için alınması gereken özel korunma ve önleme tedbirlerini,
CAS Numarası (Chemical Abstracts Service Number) : Kimyasal maddenin , ‘’ Kimyasal Kuramlar Servisi ‘’ tarafından verilen numarasını,
IUPAC (International Union of Pure and Applied Chemistry) adı : Kimyasal maddenin “Uluslar arası Temel ve Uygulamalı Kimya Birliği”nce verilen adını,
EC Numarası : Avrupa mevcut ticari kimyasal maddeler envanter mumarası ( Einecs – European Inventory of Existing Commercial Chemical Subtances) veya Avrupa bildirimde bulunulan maddeler liste numarası ( Elinics – European List of Notified Substance ) nı , ifade eder.
Güvenlik Bilgi Formunda bulunması gereken bilgiler iki kısım halinde düzenlenir. Güvenlik Bilgi Formu’nun birinci kısmında ; madde / müstahzar adı, Form’un düzenlenmesinde kullanılan mevzuat, Form’un hazırlama tarihi, Formda yeniden düzenleme yapılmış ise en son düzenlemenin yapıldığı tarih ve kaçıncı düzenleme olduğu, sayfa numarası ve Form numarası ayrı ayrı belirtilir.
Form’un birinci kısmında yer alacak bilgiler;

a) Madde / müstahzar adı olarak ; madde / müstahzarın kimyasal ve / veya varsa ticari adı ,
b) Formun düzenlenmesinde kullanılan mevzuat olarak ; ‘’ 91 / 155 / EC ve Güvenlik Bilgi Formu hazırlama Usül ve Esasları Tebliği ( yayım tarih ve sayısı ) ‘ ne uygun olarak hazırlanmıştır. ‘’ ifadesi,
c) Form numarası olarak ; üretici tarafından verilen form numarası,
d) Sayfa numarası olarak ; ‘’ sayfa numarası / formun toplam sayfa numarası ‘’ yazılır.​

Güvenlik Bilgi Formu’nun ikinci kısmında ise;

1 – Madde / Müstahzar ve Şirket / İş Sahibinin Tanıtımı ,
2 - Bileşimi / İçindekiler Hakkında Bilgi,
3 – Tehlikelerin Tanıtımı,
4 - İlk Yardım Tedbirleri,
5 - Yangınla Mücadele Tedbirleri,
6 - Kaza Sonucu Yayılmaya Karşı Tedbirler,
7 - Kullanma ve Depolama,
8 - Maruz Kalma Kontrolleri / Kişisel Korunma,​

9 - Fiziksel ve Kimyasal Özellikler,
10 - Kararlılık ve Tepkime ,
11 - Toksikolojik Bilgi,
12 - Ekolojik Bilgi,
13 - Bertaraf Bilgileri,
14 - Taşımacılık Bilgisi,
15 - Mevzuat Bilgisi,
16 - Diğer Bilgiler,​

olarak numaralandırılmış ve adlandırılmış 16 standard başlık altında toplanan bilgiler verilir.
Materyal özellikli bilgi bankası işletmede yangın-patlama, sağlık ve reaktiflik açısından çeşitli sınıflandırma metodolojileri kullanılarak sınıflandırma yapılabilmesi içinde çok önemlidir. (Örneğin;DOW Yangın ve Patlama İndeksi, MOND Tehlike İndeksi, NFPA-Tehlike Derecelendirme Endeksi, HMIS- Tehlike Derecelendirme Endeksi vb.)
Bu tür bir tehlike sınıflama ve derecelendirme neden önemlidir?
Bir işletmede girdi ve çıktı olarak bir çok kimyasal maddenin kullanıldığını, yada çok geniş bir alanda tehlikesi yüksek bir kimyasalın kullanıldığını düşünelim. Böyle bir durumda kimyasal maddelerden kaynaklanan tehlikelerin kontrolü çok güç olucak, hatta imkansız hale gelecektir.

Tehlike derecelendirme ve sınıflaması, işyerinde doğru sağlık kontrollerinin yapılmasını, kimyasallardan kaynaklanan yangın, reaktiflik ve meslek hastalığı risklerinin çok daha kolay kontrol edilmesini ve gerekli korunma yöntemlerinin doğru şeçilmesini sağlar.

NFPA Tehlike İşaretleme Sistemi
NFPA 704 İşaretleme Sistemi - The National Fire Protection Association (NFPA) kimyasalların sağlık, yanıcı ve reaktif tehlikelerini göstermek için bir sistem geliştirmiştir. Kimyasallar, spesifik tedbir sembolleri ile sınıflandırılmışlardır. Bu kodlamaya göre işletmede/işyerinde bulunan tüm hammaddeler ve ürünler veya yardımcı malzemenin (temizlik malzemesi gibi) sağlık, yanıcılık, reaktiflik ve eğer var ise özel notlar bulunur. Mikro ayrıştırma algoritmasına göre aynı algoritma içinde bulunan kimyasal maddelerinin kodları tehlike matrisi içine yazılır ve yükseltme yapılır. Bulunan yeni kod artık o algoritmanın yeni kodudur ve bu koda göre korunma önlemleri, acil eylem planı ve ilk yardım uygulamaları tanımlanır.

The National Fire Protection Association (NFPA) Tehlike Derecelendirme Endeksi aşağıda verilmiştir.

Tehlike Derecelendirme Endeksi: Sağlık- MAVİ

Materyal çok sınırlı maruz bırakmada dahi ölüme neden olabilir veya acil tıbbi müdahaleye rağmen giderek artan büyük düzeyde zarar meydana getirir. Bu maddelere özel koruyucu ekipman olmadan yaklaşmak çok çok tehlikelidir. Bu derece şunları içerir:
• Materyal sıradan kauçuk koruyucu giysilerin içine nüfuz edebilir;
• Materyal normal koşullar altında veya yangın koşulları altında gazlar yayar ki nefes alma, kontak veya ciltden absorbsiyon sonucu aşırı derecede tehlikelidir ( toksik veya korozif vb.)

Materyale kısa-süre maruz kalmada dahi ciddi geçici veya acil tıbbi müdahaleye rağmen artan düzeyde zarar meydana getirir. Bu maddelere yaklaşırken tüm vücudun kontağını engelleyen koruyucu ekipman gerekir. Bu derece şunları içerir:
• Materyal çok yüksek toksik yanıcı ürün yayabilir.
• Materyaller dokularda yıkım oluşturacak düzeyde tahriş eder (korozif) veya deriden absorbsiyonu halinde toksiktir.

Materyale şidettli veya sürekli maruz kalma sonucunda geçici güçten düşme veya havalndırma tesisatı olmaması ve acil tıbbi müdahalede bulunulmaması durumunda muhtemel artan zararlar meydana getirir. Bu derece şunları içerir:
• Materyal çok yüksek toksik yanıcı ürün yayabilir.
• Materyal çok yüksek tahriş edici yanıcı ürün yayabilir.
• Materyal normal koşulların ve yangın altındaki koşulların her ikisinde de toksik buharlar yayabilir.

Materyalle maruz kalma sonucunda tahriş edicidir fakat yanlızca küçük artan düzeyde zarar verir, kapalı tip gaz maskesi kullanılması gerekir. Bu derece şunları içerir:
• Materyal yangın altındaki koşullarda tahriş edici yanıcı ürün yayabilir,
• Materyal cilte dökülmesi halinde tahriş edicidir ancak dokularda yıkım yaratmaz.

Materyal yangın altındaki koşullarda maruziyette sıradan yanıcı materyallerin tehlikesinden öteye tehlike yaratmaz.


Tehlike Derecelendirme Endeksi: YANICILIK- KIRMIZI

Bu materyaller, atmosfer basıncında ve normal çevre sıcaklığında çabucak veya tamamen buharlaşan ya da kolaylıkla havaya yayılan ya da yanan maddelerdir. Normal ortam sıcaklığı ve atmosfer basıncı altında çok çabuk veya tamamen buharlaşabilen veya havada kolayca yayılabilen ve kolaylıkla yanabilen maddelerdir.
• Gazlar,
• Soğutulmuş (Cryogenic) maddeler,
• Parlama noktası 73°F (22.8°C) ve kaynama noktası ise 100°F (37.8°C)’ in altında olan sıvılar veya basınç altında sıvılaşan gazlar (1A sınıfı parlayıcı sıvılar).

Bu tür sıvı ve katı materyaller, hemen hemen tüm çevre sıcaklıklarında tutuşabilirler.
Hava ile tehlikeli karışımlar oluştururlar.
• Parlama notası 73°F (22.8°C)’ nin altında ve kaynama noktası 100°F (37.8°C) veya üstünde olan sıvılar ve parlama noktası 73°F (22.8°C) veya üzerinde ve 100°F (37.8°C)’ nin altında olan sıvılar. (1B ve 1C sınıfı parlayıcı sıvılar)
• Hızla yanan fakat hava ile patlayıcı özellikte kanışımlar oluşturmayan kaba toz formundaki katı maddeler. Havayla temas ettiğinde kendiliğinden yanan maddelerdir.
• Lifli ya da ufak parçalara ayrılmış pamuk, kenevir gibi katı maddeler çabucak yanabilir ve parlama tehlikesi yaratırlar.
• Kuru nitrosellüloz ve bir çok organik peroksitler gibi kendi bünyelerinde oksijen bulundurması nedeniyle çok hızlı yanan maddelerdir.

Bu tür materyaller normal şartlar altında hava ile patlayıcı karışımlar oluşturmazlar, ancak yüksek çevre sıcaklıklarında ya da çok az ısıtılmaları halinde yeterli miktarlarda buhar salarak hava ile patlayıcı karışımlar oluştururlar. Genellikle içerdikleri oksijen sebebi ile (kuru nitroselüloz ve birçok organik peroksit gibi) çok hızlı bir şekilde yanan maddeler ve hava ile temasta kendiliğinden tutuşan maddelerdir.
Orta derecede parlayıcı madde
Aşağıdaki özelliklerin bir veya bir kaçına sahiptir. Tutuşmanın gerçekleşmesi için önce orta derecede ısıtılması veya ortam sıcaklığının üstünde bir sıcaklığa maruz bırakılması gereken maddelerdir.
• Parlama noktası 100°F (37.8°C) veya üzerinde, ancak 200°F (93.4°F)dan düşük olan sıvılar.
• Kolayca parlayıcı buhar çıkaran katı ve yarı katılar.

Bu tür materyaller az parlayıcı maddelerdir. Bu materyallerin tutuşması veya yanması için tüm çevre sıcaklık şartları altında çok ısıtılması gerekir.
• 1500°F (815.5°C) sıcaklığa 5 dakika veya daha kısa süreli maruz bırakılmada havada yanan maddeler.
• Parlama noktası 200°F (93.4°C)’ nin üzerinde olan sıvılar, katılar ve yarı katılar. Birçok sıradan yanıcı maddeleri içerir.
Not: Yanmayan maddeler: Parlama noktası yoktur. 1500°F (815.5°C)’ a 5 dakika maruz bırakıldığında yanmayan maddelerdir.

Tehlike Derecelendirme Endeksi: REAKTİFLİK- SARI

Bu materyaller normal ortam sıcaklığı ve basınç altında kolaylıkla ve şiddetli bir şekilde patlamaya ya da patlayıcı ayrışmaya (Dekompoze) ya da patlayıcı reaksiyon vermeye yetenekli maddelerdir.
• Bilinen maddelerle veya kendi başına kendiliğinden ivme kazanan şiddetli egzotermik reaksiyonlara neden olabilir. Normal ortam sıcaklığı ve basıncı altında mekanik veya termal şoklara karşı hassas olabilir.
• Önlem: Böyle maddelerin kütlesel ya da ilerlemiş yangınlarında yangın mahalli derhal boşaltılmalıdır.

Bu materyaller, patlamaya ya da patlayıcı ayrışmaya (detone olabilir) veya patlayıcı reaksiyon verebilmeye yeteneklidir ancak bunlar için ısıtılması veya kuvvetli bir ateşleme kaynağına ihtiyaç vardır.
• Yanabilen maddeleri okside ederek yangına neden olabilirler. Yüksek sıcaklıklarda termal veya mekanik şoklara karşı hassastır, ısı veya şoka gerek kalmadan su ile temasta patlayıcı özellik gösterebilir.
• Önlem: Böyle maddelerin kütlesel ya da ilerlemiş yangınlarıyla mücadele, patlamaya dirençli sütre gerisinden yapılmalıdır.

Bu materyaller, normal şartlarda genellikle dayanıksız, kolaylıkla şiddetli kimyasal değişime uğrayan fakat patlama yapmayan maddelerdir. Normal sıcaklılarda ve basınçlarda çabuk enerji açığa çıkışı ile kimyasal değişime uğrayan maddeler ya da yüksek sıcaklıklarda ve basınçlarda şiddetli kimyasal değişime uğrayan maddelerdir.
• Su ile şiddetli bir şekilde reaksiyona girebilen yada su ile imkan dahilinde patlayıcı karışımlar oluşturabilen maddelerdir.
• Önlem: Bu maddelerin yangınlarıyla mücadele emin bir mesafeden ve sütre gerisinden yapılmalıdır.

Bu materyaller, normal şartlarda stabil olan ancak yüksek sıcaklık ve basınçla kararsız hale geçen veya su ile bir miktar enerji çıkışına neden olabilecek pek şiddetli olmayan bir reaksiyona girebilen maddelerdir.
• Önlem: Böyle maddelerin yangınlarına dikkatli bir şekilde yaklaşarak su tatbik edilmelidir.

Tehlike Derecelendirme Endeksi: Özel Notlar - BEYAZ

Oksitleyici maddeyi belirtir. Bu bileşikler diğer bileşiklerdeki elektronları çeker veya hidrojeni alır ve kolayca oksijen verirler. Başka bir ifade ile diğer bileşiklerle karıştırıldıkları zaman yanabilir veya patlayabilirler.

Gösterilen materyal su ile reaksiyon verir. Bu bileşiklerin su ile temas halinde hızlı enerji çıkışı gerçekleşir. Başka bir ifade ile su ile temasta yanabilir veya patlayabilirler.

Polimerizasyon

Asit

Alkali

Korozif, vb.

Tablo-13 NFPA Tehlike Sınıflama Özeti

SIVILARIN SINIFLAMASI:
1. TUTUŞUCU SIVILAR:
I SINIF: Kapalı kap parlama noktası 100°F’den (37.8°C) aşağıda ve basıncı 40 psia’yı (2068.6 mmHg) geçmeyen sıvı
IA. SINIF: Parlama noktası 73°F’den (22.8°C) ve kaynama noktası 100°F’den (37.8°C) aşağıda olan sıvı.
IB. SINIF: Parlama noktası 73°F’den (22.8°C) aşağı ve kaynama noktası 100°F’de (37.8°C) veya yukarıda olan sıvı.
IC.SINIF: Parlama noktası 73°F’de (22.8°C) veya yukarı fakat kaynama noktası 100°F’den (37.8°C) aşağıda olan sıvı.
2. KOLAY YANICI SIVI:
II. SINIF: Parlama noktası 100°F’den (37.8°C) yukarı ve 140°F’den (60°C) aşağı
IIIA. SINIF: Parlama noktası 140°F’den (37.8°C) yukarı ve 200°F’den (93°C) aşağı
IIIB.SINIF: Parlama noktası 200°F’den (93°C) yukarı
HMIS Tehlike Sınıflaması

Kimyasal tehlikeleri tasnif etmek için kullanılan kodlardan biri de HMIS’dir. Bu etiketler kullanıcı ve bilgilendiricilere kimyasal tehlikelerin hızlı bir özetini sunar. Etiketler gerekli tüm bilgiyi içermez. Tehlikeli veya potansiyel olarak tehlike içeren kimyasalların tam mahsurlarını öğrenmek amacıyla MSDS’e başvurulmalıdır.
Özellikle birçok kimyasalın aynı ortam içinde kullanıldığı alanlarda, mikro ayrıştırma algoritmasına göre aynı algoritma içinde bulunan kimyasal maddelerinin kodları aynen NFPA tehlike kodunda olduğu gibi tehlike matrisi içine yazılır ve yükseltme yapılır. Bulunan yeni kod artık o algoritmanın yeni kodudur ve bu koda göre korunma önlemleri, acil eylem planı ve ilk yardım uygulamaları tanımlanır.
Etiketlerde renklerle kodlanmış çubuklar bulunmaktadır ve bunların tehlikelerle ilişkilendirilmesi aşağıdaki gibidir.


Mavi = Sağlık Kırmızı = Tutuşuculuk Sarı = Reaktiflik Beyaz = Kişisel Koruyucu Ekipman
Etiketler Sağlık, Tutuşuculuk ve Reaktivite kısımlarındaki tehlikeleri 0 en az tehlikeli, 4 en tehlikeli olmak üzere 0 ila 4 arasında bir skalada değerlendirir.


SAĞLIK - MAVİ
0. ASGARİ TEHLİKE: Bu madde sağlık için bir tehlike içermez. Malzeme Bilgi Güvenlik Formu (MSDS) üzerinde aşağıda belirtilen asgari güvenlik uyarıları bulunur: Solumak, yemek veya deri yoluyla alınması tehlikeli olabilir. Gözde tahrişe yol açabilir. Deride tahrişe yol açabilir.
1. YÜZEYSEL TEHLİKE: Bu madde tahrişe sebep olabilir veya gözle, deri ile, mukoza veya solunum organlarıyla teması halinde minör, kısa sürede tedavisi mümkün rahatsızlıklara yol açabilir. Bu kategorideki maddeler, MSDS’de “yutulduğunda tehlikelidir” notuyla yer alırlar.
2. ORTA SEVİYELİ TEHLİKE: Bu maddeler geçici veya minör, kısa sürede tedavi edilebilen rahatsızlıklara yol açar. Bu maddeler MSDS’de “yutulduğunda, solunduğunda, veya deri yoluyla alındığında tehlikelidir” notuyla belirtilir.
3. CİDDİ TEHLİKE: Bu maddeler temas edildiğinde acil ilk yardım uygulanmadığı ve tıbbi tedavi yapılmadığı takdirde majör rahatsızlıklara neden olur. Bu maddeler MSDS’de şiddetli tahrişe veya geniş kapsamlı doku hasarına neden olan maddeler olarak kategorize edilirler.
4. ŞİDDETLİ TEHLİKE: Bu maddeler kalıcı doku hasarına, major doku hasarına yol açabilir, bir veya bir kaç maruziyet ile hayat kaybına neden olabilirler. Bu maddeler MSDS’de en az bir doku için çok zararlı veya yutulduğunda, solunduğunda, veya deri temasıyla alındığında ölümcül olabilir notuyla listelenir.
1 veya [ ]* KRONİK SAĞLIK ETKİSİ: Bu maddeler kronik (müzmin, uzun vadeli) sağlık sorunlarına yol açar veya kanserojen olabilir. Bu superscrip notasyon, yukarıda belirtilen sıralamaya ilave anlamına gelir.
Ağızdan (oral) alındığında tehlikeli olan maddelere kıyasla solunma veya deri temasıyla alındığında tehlikeli olan maddelere daha yüksek seviyeli bir tasnif uygulanır. Çünkü tehlikeli maddenin ağız yoluyla alınması durumuna normal çalışma koşullarında nadiren rastlanır. 1 ve 2 numaralı hasarlar büyük ölçüde geçici ve telafi edilebilir tehlikelerdir, buna mukabil 3 ve 4 numaralı hasarlar kalıcı hasara neden olabilir.


YANICILIK
0. ASGARİ TEHLİKE: Bu madde normal şartlar altında dengelidir ve ısıtılmadığında yanmaz.
1. YÜZEYSEL TEHLİKE: Bu maddenin tutuşması için ısıtılması gerekir. Bu kategorideki yanıcı sıvıların 200º F (NFPA Class IIIB) veya daha yüksek parlama noktaları (tutuşmanın oluşabileceği en düşük sıcaklık derecesi) bulunur.
2. ORTA SEVİYELİ TEHLİKE: Bu maddelerin tutuşmaları için orta derecede ısıtılmaları gerekir. Parlama noktası 100º F ila 200º F arasında bulunan yanıcı sıvılar bu kapsama dahildir (NFPA Class II & Class IIIA).
3. CİDDİ TEHLİKE: Bu maddeler hemen hemen tüm normal sıcaklık derecelerinde tutuşma riskine sahip maddelerdir. Parlama noktası 100º F altında ve kaynama noktası 100º F üzerinde bulunan yanıcı sıvılar (NFPA Class IB & Class IC).
4. ŞİDDETLİ TEHLİKE: Bu maddeler tutuşma riski çok yüksek olan gazları veya parlama noktası 73º ve kaynama noktası 100º F altında olan uçucu sıvıları kapsamaktadır (NFPA Class IA).


REAKTİFLİK
0. ASGARİ TEHLİKE: Bu madde normal şartlar altında hatta yangın durumunda bile dengelidir ve su ile reaksiyona girmez..
1. YÜZEYSEL TEHLİKE: Bu madde normalde dengeli olmasına rağmen yüksek sıcaklık dereceleri ve yüksek basınç altında dengesiz olabilir. Bu maddeler su ile reaksiyona girebilir ancak enerji açığa çıkışı şiddetli değildir. Bu kategorideki maddeler neme (rutubete) hassas madde olarak sınıflandırılırlar.
2. ORTA SEVİYELİ TEHLİKE: Bu maddeler normalde dengesizlerdir. Ani ve şiddetli kimyasal değişime uğrarlar ancak patlamazlar. Bu maddeler su ile ani reaksiyona girer ve su ile temas sonucu tehlikeli madde formasyonu yaratabilirler.
3. CİDDİ TEHLİKE: Bu maddeler patlama veya patlayıcı reaksiyon kapasitesite sahiptir ancak patlama öncesinde güçlü bir tetikleyici mekanizma gerekir ya da kapalı ortamda iyice ısıtılmaları gerekir. Bu katagorideki maddeler arasında su ile reaksiyonlarında patlayan maddeler de yer alır.
4. ŞİDDETLİ TEHLİKE: Bu madde normal sıcaklık derecelerinde ve normal basınç altında patlama veya patlayıcı bozunma özelliklerine sahiptir.
[ ]1 SPESİFİK DURUM ETKİSİ: Bu madde, bazı depolama durumlarında veya bazı diğer spesifik maddelerle karıştırıldığında şiddetli reaksiyon veya patlama riski ihtiva eder.
Detaylar için MSDS’e başvurulmalıdır.(dipnotlar dahil).


KİŞİSEL KORUNMA
A. Bu maddelerle çalışırken güvenlik gözlüğü kullanılmalıdır. Bu her hangi bir madde için belirlenen en düşük kategoridir.
B. Güvenlik gözlüğü ve koruyucu eldven kullanılmalıdır. Bu sınıflama, deri tahrişine neden olan ya da deri absorbe edildiğinde tehlikeli sonuçlar doğuran maddelere verilir.
C. Güvenlik gözlüğü, koruyucu eldiven ve labaratuvar önlüğü kullanılır. Bu maddelerin sıçrama özellikleri bulunur ve SAĞLIK TEHLİKE SINIFI 2 veya DAHA YÜKSEK’tir.
D. Yüz maskesi, gözlük, koruyucu eldiven, labaratuvar önlüğü ve egzost korunma başlığı kullanılmalıdır. Patlama riski bulunan maddeler bu kategoridedir. REAKTİVİTE TEHLİKE KATEGORİSİ 3 veya 4 olan tüm maddeler burada değerlendirilirler.
E. Güvenlik gözlüğü, koruyucu eldiven ve egzost korunma başlığı kullanılır. Bu sınıflama, tehlikeli buhar ve buğu çıkmasına sebep olan ve havaya toz yayan maddeler içindir.
H. Koruyucu gözlük, labaruvar önlüğü, koruyucu eldiven ve egzost korunma başlığı kullanılmalıdır. Bu tasnif, tehlikeli buhar ve buğu çıkmasına sebep olan ve havaya toz yayan bunlara ilave olarak aynı zamanda sıçrama özelliği taşıyan maddeler içindir. Güçlü asitler, güçlü bazlar, kuvvetli organik çözücüler bu kategoriye girer.
DİKKAT : Bazı Spesifik Maddelerle Reaksiyona Girme Durumuna İlişkin Önemli Bilgiler İlgili MSDS’lerin Dipnotlarında Belirtilmektedir.

Dow ve MOND Yangın ve Patlama ve Toksitite İndeksi (Dow FEI –MOND FEI)
Dow ve MOND Yangın ve Patlama İndeksi (Dow FEI)
The Dow Chemical Company’nin bu indeksi, en çok kullanılan indekstir. Bu indeks başlangıçta daha ziyade yangın önleme yöntemlerinin belirlenmesinde kullanılan bir kılavuz olmuştur. Yangından korunma önlemlerini belirlemeye yarayan yangın ve patlama indeksinin hesaplanmasına dayanmakta, muhtemel azami temel mal hasarını hesaplamakta kullanılan hasar faktörü ile birlikte kullanılmaktadır.
Mond Yangın, Patlama ve Toksisite İndeksi (Mond FETI)
Mond FETI indeks Dow indeksin bir uzantısıdır. Tehlikelerin, Dow FEI’de yapılış biçimine benzer şekilde, bir ön değerlendirmelerinin yapılması esasına dayanmakla birlikte, toksisite gibi tehlikeler de dikkate alınır.
Mond İndeks Dow Yangın ve Patlama İndeksinin 1973 yılı versiyonundan geliştirilmiştir. Dow yöntemine kıyasla getirilen temel değişiklikler aşağıdakileri kapsar.

1. Daha geniş kapsamlı prosesler ve depolama tesisleri ele alınmaktadır,
2. Patlayıcı özellikleri olan kimyasal maddelerin işlenmesini kapsar,
3. Hidrojen tehlikeleri geliştirilerek ele alınmaktadır,
4. İlave özel proses tehlikeleri ele alınmaktadır,
5. Tehlike değerlendirmesi kapsamına toksisite de ilave edilmiştir.​

Dow İndeksi Ünite Tehlike Faktörü ile Malzeme Faktörü’nün (MF) ürünüdür. Olabilecek en kötü senaryo dikkate alınarak, proses ünitesinde bulunan en tehlikeli maddenin malzeme faktörü MF dikkate alınır. MF, proseste yer alan en tehlikeli maddeden veya dikkate değer miktardaki maddelerin karışımından ortaya çıkan enerjinin yoğunluğunu gösteren bir sayıdır. MF, maddelerin tutuşuculuğu veya reaktivitesinden elde edilir. Proses ünitelere bölünür. Malzeme Faktörü her ünite için ayrı ayrı hesaplanır.
Proses ünitesi için Ünite Tehlike Faktörü, genel ve özel proses tehlikelerinin bir ürünüdür. Genel proses tehlikelerinin penaltıları, değişik ısıveren kimyasal reaksiyonlar, ısıalan kimyasal reaksiyonlar, malzeme kullanımı ve nakli, tesis veya bina içindeki proses üniteleri, alana ulaşım, drenaj ve sızma kontrolü ile ilgilidir. Buna mukabil özel proses tehlikeleri, toksik maddeler, atmosfer basıncından düşük prosesler, tutuşma menzili içinde veya yakınındaki operasyon, toza maruz kalma, serbest bırakma basıncı, düşük ısı, tutuşucu ve dengesiz maddeler, korozyon ve erozyon, yan yana depolanan veya paketlenen malzemelerdeki sızma, ateşli ısıtıcıların kullanımı, sıcak su sistemleri ve dönen ekipman vs. faktörleri dikkate alınır.
Bu faktörlerin sayısal değerleri Dow Yangın ve Patlama Tehlike İndeks Sınıflama Kılavuzu’ndan elde edilir.

Bir sonraki aşamada ise işletmenin/işyerinin analizinin yapılması ve özellikle çalışanlardan kaynaklanan risklerin yönetilmesi güç olan işletmelerde/işyerlerinde kişisel tehlikelerin belirlenmesi gerekir.

 

[Kaan SAKA]

Kaza/Olay ve Sağlık Kayıtlarının Oluşturulması
Risk haritasının oluşturulmasından bir sonraki adım, tehlikelerin tanımlanmasında en önemli veriyi sağlayan kaza kayıtlarının oluşturulmasıdır. işletmede/işyerinde mutlaka kazaya ramak kalma ve tehlikeli durumlarda dahil olmak üzere tüm kaza ve olay kayıtlarının tutulması gereklidir. Sağlık raporlarının tutulmasının önemi ise; işçiler “olası toksik madde veya sağlığa zararlı fiziksel etkiler” içeren bir yerde çalışıyorlarsa ölçme ve izleme yapılabilmesinin sağlanabilmesidir. Saklanan kayıtların amacı;

• Kılpayı olaylardan en ciddisine kadar kaza kaynaklarının ve kaza oluş nedenlerinin belirlenmesi,
• İş Sağlığı ve Güvenliği mevzuatına uygunluğu sağlamak,
• İstatistiksel sayısal verilerin derlenebilmesini sağlamak,
• İş sağlığı ve güvenliği ile ilgili yapılan çalışmaların etkinliğini değerlendirebilmek,
• Olası meslek hastalığı durumunda ölçme ve izleme yapabilmektir.

İşverenin 4857 sayılı İş Kanunu ve 78. maddesine göre çıkartılmış yönetmeliklere göre tutması gereken kayıtlar Tablo-14 ile 18 arasında verilmiştir.
İşyerinde bir iş kazası veya meslek hastalığı oluşması durumunda olayın incelemesi yapılmalı ve detaylı kayıt tutulmalıdır, böylece kazaya veya etkilenmeye neden olan tehlikeli durum, kaza kaynağı belirlenebilir. İşyerinde meydana gelen tüm kazaya ramak kalmalar ile tehlikeli durum bildirimleri mutlaka incelenmelidir. Kaza/olay kayıtı şu detayları mutlaka içermelidir;

• Hangi bölümde
• Kaza tipi (çarpma, düşme vb.)
• Yaralanma çeşidi (kesilme, yarılma, kırık vb.)
• Vücudun hangi kısmı (baş parmak, el, ayak vb.)
• Kaza kaynağı; ne çarpmış veya hastalığa neden olmuş. (Vinç, zemin, makina, kimyasallar vb.)
• Neden olmuş; (bakım-onarım eksikliği, kişisel koruyucuyu kullanmama vb.)

İŞ KAZASI FORMU

Dosya No:
İşyeri Sicil no:
İşyeri kodu:
İşyeri adresi:
Çalışan ad ve soyadı:
Çalışanın sigorta sicil no:
Çalışanın doğum tarihi ve yeri:
Çalışanın cinsiyeti:
Çalışanın yaptığı iş ve çalıştığı bölüm:
Çalışanın bu işyerinde çalışma süresi:
İşyerinde çalışma saatleri ve vardiya sayısı:
İş kazasının oluşma tarihi ve saati:
İş kazasının oluşma nedeni ve şekli:
Kazalanma sonucunda oluşan tahribat:
İş göremezlik durumu ve süresi:
Sağlık tesislerinde yatma süresi:
Sonuç:
Tarih:
İş Güvenliği Uzmanı:	İşyeri hekimi:
İMZA:	İMZA:

MESLEK HASTALIĞI FORMU

Dosya No:
İşyeri Sicil no:
İşyeri kodu:
İşyeri adresi:
Çalışanın ad ve soyadı:
Çalışanın sigorta sicil no:
Çalışanın doğum tarihi ve yeri:
Çalışanın cinsiyeti:
Çalışanın yaptığı iş ve çalıştığı bölüm:
Bu işyerinde çalışma süresi:
Meslek hastalığı tanısı:
Tanı konulma tarihi:
Meslek hastalığının oluşma nedeni:
İş göremezlik durumu ve süresi:
Sağlık tesislerinde yatma süresi:
Sonuç:
Tarih:
İşyeri hekimi:
İMZA:

Tablo-16 Sağlık Raporu Formu

İŞYERİ SAĞLIK BİRİMİ YILLIK ÇALIŞMA RAPORU

İşyerinin ünvanı:
Bölge Müdürlüğü Sicil No:
İşkolu:
Adresi:
Tel ve Fax:
E posta:
Çalışan sayısı: Erkek: Kadın: Stajyer:
Yapılan çalışmalar:
a) Risk analizi
b) Ortam ölçümleri
c) İşe giriş muayeneleri
d) Periyodik kontroller
e) Biyolojik analizler
f) Fizyolojik testler
g) Eğitim çalışmaları
h) İlk yardım ve acil tedavi
i) Diğer çalışmalar
Tarih :
İşyeri Hekimi :
İmza :

Tablo-17 İşyeri Sağlık Birimi Yıllık çalışma Raporu

İŞYERİ SAĞLIK BİRİMİ YILLIK ÇALIŞMA RAPORU Muayene Fizik Muayene Toksikolojik Analiz Biyokimyasal Analiz Fizyolojik Test Meslek Hastalığı İş kazası TOPLAM İşe giriş Periyodik Poliklinik Diğer Toplam Tarih:

İşyeri Hekimi : İmza :

Tablo-18 İşyeri Sağlık Birimi Yıllık Çalışma Raporu

• Tehlikeli durum; kazanın direkt nedeni, kaynak veya parçada yanlış olan nedir
• Güvenli olmayan davranışlar; işçi işyerinde çalışırken güvenli mi
• Bireysel etmenler; fiziksel veya psikolojik
• Tekrarlanmaması için öneriler (koruyucu takılması, uygun kişisel koruyucu verilmesi, talimat hazırlanması vb.)

Kaza veya meslek hastalığı raporları düzenlenirken olayla ilgili pek çok faktörleri içerecek şekilde düşünülmelidir. Her bir ipucunu dikkatle incelemeli, yanıtlanması gereken sorular kaza mahalinde sorulmalıdır. Özellikle meslek hastalığı ihtimaline karşı mutlak suretle tüm kayıtlar titizlikle saklanmalıdır.

 

[Kaan SAKA]

İşletme/İşyeri Analizi

Riskleri değerlendirme çalışmalarına başlarken yapılması gereken bir ön çalışmadır. Risk haritaları oluşturulmuş çalışma alanındaki makinalar, ekipmanlar, koşullar, çalışmalar veya düzenlemelerden kaynaklanabilecek tehlikeler belirlenerek ve “Başarısızlık Senaryoları” tanımlanmaya çalışılır. Bu çalışma aşağıdaki gibi bir sıra izlenerek yapılabilir.
1. Çalışma alanlarındaki işçi sayıları ve sorumlular belirlenir.
Risk haritasında tanımlanmış olan çalışma alanları, proses alanlarında çalışan işçi sayısı, vardiya sayısı, bu bölümlerin amirleri, formenler, operatörler vb. belirlenir.
2. Liste hazırlanır
Çalışanlar çalıştıkları alandaki tüm ekipmanı ve koşulları, maddeleri bilmelidir. Mikro ayrıştırılmış olan alanlar üzerindeki tüm makinaların, aletlerin, materyallerin, koşulların, alanların ve çalışma şekillerinin (pratiklerinin) listelerinin bizzat o bölümde çalışan işçiler tarafından bir vazife olarak çıkartılması sağlanır.
3. Çalışanların eğitim düzeyleri belirlenir
4. Çalışanların iş sağlığı ve güvenliği eğitim düzeyleri belirlenmeye çalışılır
5. Bakım personelinden yaptıkları işlerle ilgili liste hazırlaması istenir
Bakım personeli bakım yaptığı alet ile ilgili herşeyi bilmelidir, yapılan işler ile ilgili istelerinin bizzat çalışan işçiler tarafından bir vazife olarak çıkartılması sağlanır.
6. Yapılan işi denetleyen işletme amirlerinin bilgi düzeyleri belirlenir.
İşletme amirleri sorumlu oldukları bölümde, herbir parçanın, ekipmanın listesini yapabiliyormu, hangi materyaller olduğunu söyleyebiliyor mu araştırılır.
7. Kayıtlara ulaşım rahatlığı varmı araştırılır
Güvenlik ve sağlık birimi, işyerinin/işletmenin tüm kayıtlarına dosyalama ile veya bilgisayar ortamında rahatlıkla ulaşabiliyor mu araştırılır
8. Kayıtlar düzgün tutuluyormu, önceki kaza kayıtları ve sağlık bilgilerine ulaşılabiliyor mu araştırılır.
9. Yönetim hiyerarşisi belirlenir
Kimin hangi bölümde nereye kadar sorumluğunun ve yetkisinin bulunduğu belirlenir.
10. Denetim sorumlulukları tayin edilir.
Denetim ve gözetimin aksaklıkları ve zaafları araştırılır, denetim ve gözetim yapan personelin yetki ve soumlulukları tayin edilir. Zaman listeleri, personelin birbiri ile haberleşme oranları araştırılır.
11. Makinaların/ekipmanların periyodik bakım süreleri belirlenir ve yıpranma süreleri hakkında bilgi toplanır.
12. Üretim prosesinin akış şemaları elde edilir, çizilir. Üretim güvenliğini etkileyecek parametreler belirlenir.
13. Dizayn/Planlama Mühendislerinin çalışacağı alanlar tespit edilir.
14. Hangi standartlara ve risk değerlendirme yöntemlerine başvurulacağının belirlenmesi yapılır
15. İş risklerinin analizi yapılır
İş riski analizileri ile çalışma yerinde işlerin detaylı tasvirinin yapılması, her işte, görevde sağlık ve güvenlik faktörleri açısından analizler yapılması sağlanır.
16. Tüm tehlikelerin not alınması
Son olarak işletme/fabrika gezilerek işyerinde ortaya çıkabilecek tüm tehlikeler not edilir, ayrıca kaza kayıtarı ve sağlık raporları ve kayıtları, MSDS gibi tüm kayıtlar incelenerek ortaya çıkabilecek tehlikeler not edilir.

 

[Kaan SAKA]

İşaretlemeler
Risk haritasının oluşturulması esnasında hangi bölümlerde, hangi işaretlemelerin yapılacağı belirlenmeli ve 23.11.2003 tarih ve 25325 sayı ile Resmi Gazetede yayınlanan Güvenlik ve Sağlık İşaretleri Yönetmeliği’ne uygun olarak gerekli yerlerde işaretlemeler yapılmalı ve bu işaretlemeler risk haritasına işaretlenmelidir.

Renk	Anlamı ve amacı	Talimat ve bilgi	Temel nitelikler	Şekil
Kırmızı	Yasak işareti	Tehlikeli hareket veya davranış	Daire biçiminde beyaz zemin siyah piktogram, kırmızı çerçeve diyagonal çizgi (kırmızı kısımlar işaret alanının en az %35'ini kapsayacaktır.)	Sigara İçilmez Sigara içmek ve açık alev kullanmak yasaktır Yaya giremez Suyla söndürmek yasaktır İçilmez Yetkisiz kimse giremez İş makinası giremez Dokunma
Tehlike işareti	Dur, kapat, düzelt,acil, durdur, tahliye et
Yangınla mücadele ekipmanları	Ekipmanların yerinin gösterilmesi ve ne olduğu	Dikdörtgen veya kare biçiminde, Kırmızı zemin üzerine beyaz piktogram (kırmızı kısımlar işaret alanının en az % 50’sini kapsayacaktır)	Yangın Hortumu Yangın Merdiveni Yangın Söndürme Cihazı Acil Yangın Telefonu Yönler (Yardımcı bilgi işareti)

Renk	Anlamı ve amacı	Talimat ve bilgi	Temel nitelikler	Şekil
Sarı	Uyarı işareti	Dikkatli ol, önlem al, kontrol et	Üçgen şeklinde Sarı zemin üzerine siyah piktogram, siyah çerçeve (sarı kısımlar işaret alanının en az % 50’sini kapsayacaktır)	Parlayıcı madde veya yüksek ısı Patlayıcı madde Toksik (Zehirli) madde Aşındırıcı madde Radyoaktif madde Asılı yük İş makinası Elektrik tehlikesi Tehlike Lazer ışını Oksitleyici madde İyonlayıcı olmayan radyasyon

Renk	Talimat ve bilgi	Şekil
Engeller	Engellere çarpma, düşme ya da nesnelerin düşme tehlikesinin bulunduğu yerler

Renk	Anlamı ve amacı	Talimat ve bilgi	Temel nitelikler	Şekil
Yeşil	Acil kaçış, ilk yardım işareti	Kapılar, çıkış yerleri ve yolları, ekipman tesisler	Dikdörtgen veya kare biçiminde, Yeşil zemin üzerine beyaz piktogram (yeşil kısımlar işaret alanının en az % 50’sini kapsayacaktır)	Acil çıkış ve kaçış yolu Yönler (Yardımcı bilgi işareti) İlk Yardım Sedye Güvenlik duşu Göz duşu Acil yardım ve ilk yardım telefonu
Tehlike yok	Normale dön
(1) Mavi	Sadece dairevi bir şekil içinde kullanıldığında emniyet rengi olarak kabul edilir.
(2) Flouresan turuncu	Emniyet işaretleri dışında sarı yerine kullanılabilir Özellikle zayıf doğal görüş şartlarında bu renk çok dikkat çekicidir.